Malo je gradova u Srbiji koji su u relativno kratkom vremenskom periodu, nešto više od dve decenije, doživeli tako dinamičan razvoj kao što je to bio slučaj sa Kraljevom u periodu između dva svetska rata. Iz Prvog svetskog rata ono je izašlo kao varoš "crnih marama i barjaka", demografski osakaćena, sa osiromašenim domaćinstvima, opljačkanim trgovačkim i zanatskim radnjama, opustošenim školama i drugim javnim objektima, porušenom infrastrukturom, gotovo potpuno zamrlim privrednim tokovima, da bi za naredne 22 godine, posebno tokom 30-tih godina XX veka, zahvaljujući intenzivnim državnim investicijama u domenu industrije i saobraćaja, stvaralo pretpostavke za izrastanje od trgovačko-zanatlijske varoši u moderan grad.

 Iako su osnovne konture urbanističkog izgleda Kraljeva utemeljene još tokom XIX veka, varoški prostor se menjao i proširivao u skladu sa novim potrebama, tako da su se u godinama pred Aprilski rat jasno uočavale tri fizičke celine, koje su i arhitektonsko i funkcionalno i po socijalnoj strukturi svojih žitelja bile različite: najuže gradsko jezgro (11 prostranih ulica i kružni gradski trg), "Stara čaršija" (između puteva koji su vodili ka Raški i Mrčajevcima) i Industrijska zona sa "Aerokolonijom" (na "Kragujevačkom drumu"). Najveći broj ulica bio je popločan kamenom kockastom kaldrmom i osvetljen uličnom rasvetom. Električnu struju Kraljevo je do 1932. godine dobijalo iz sopstvene elektro-centrale, potom iz centrale Vazduhoplovnog zavoda, a od početka 1939. godine dalekovodom iz elektro - centrale "Elektromakiša" iz Vreoca. Gorući urbanistički problemi bili su vodosnabdevanje i kanalizacija koji, uprkos nekim pokušajima i inicijativama, do 1941. godine nisu valjano rešeni.

  Smešteno na spoju Ibarske klisure sa zapadnomoravskom dolinom, u istočnom delu kraljevačke kotline, na levoj obali Ibra ispred njegovog uvira u Zapadnu Moravu, na jednom od vitalnih komunikacijskih pravaca Balkanskog poluostrva, Kraljevo je u toku svog formiranja prošlo istorijski razvoj od sela u XV, XVI i XVII veku , preko kasabe i palanke u XVIII i varoši i grada u XIX i XX veku. U njemu su se ukrštala dva pravca kojima vode važne komunikacije: zapadnomoravski (severozapad - jugoistok) i ibarsko - gružanski (jugozapad - severoistok), i upravo ovakva komunikacijska otvorenost prema drugim delovima zemlje predstavljala je opredeljujući faktor njegovog razvoja omogućavajući mu integraciju sa ostalim delovima Srbije i Jugoslavije.

Trgovina kao delatnost je u Kraljevu imala dugu tradiciju. Osim u trgovinskim radnjama, dobar deo prometa obavljan je pazarnim danom, petkom, na pijaci, i u dane trodnevnog godišnjeg panađura - od 7. do 9. jula. Bogata poljoprivredna okolina i dobra komunikaciona povezanost sa ostalim delovima zemlje, učinili su da Kraljevo slovi za jako izvozničko mesto agrarnih proizvoda (stoke, mlečnih proizvoda, voća i povrća, rakije, vune i kože itd.) koji su pristizali ne samo iz sela žičkog, već i susednih srezova: studeničkog, dragačevskog, trsteničkog i gružanskog.

Moderni tokovi ostavili su osetnog traga i na ovu oblast, pa su tako mnogi zanati poput mumdžijskog, terzijskog, sapundžijskog, čarukdžijskog, potkivačkog i drugih, lagano odumirali, dok su korene hvatali novi kao što su: automehaničarski, električarski, časovničarski, štamparski, fotografski, frizerski i slično. Početkom februara 1941. godine u Kraljevu je upražnjavano 43 vrste zanata, od kojih su najzastupljeniji bili: abadžijski, berberski, obućarski, opančarski i zidarski.

Porast saobraćajnog značaja Kraljeva, pojačani protok ljudi i roba i izražena ekonomska imigracija, pogodovali su i razvoju ugostiteljstva. Prema nekim saznanjima, tokom četvrte decenije prošlog veka Kraljevo je imalo oko 120 ugostiteljskih lokala, hotela, krčmi, gostionica, kafana, bifea, ćevabdžinica i narodnih kuhinja.

Ono što je predstavljalo glavni zamajac sveukupnog razvoja Kraljeva u periodu između dva svetska rata, bila je industrija. Dva najkrupnija industrijska preduzeća bila su "Državna fabrika aviona" i Železničke radionice za opravku vagona i lokomotiva, u kojima je početkom 1941. godine bilo uposleno oko 2.600 radnika, tehničara i inžinjera raznih profesija. Osim njih, kraljevački industrijski kompleks sačinjavalo je još i nekoliko manjih parnih pilana i crepociglana.

Radi unapređivanja privrednih tokova, u Kraljevu je poslovalo i nekoliko novčanih zavoda koji su, uglavnom, kreditirali trgovinu, zanatstvo, manja industrijska preduzeća a povremeno i poljoprivrednu proizvodnju.

 1805. godine, pre nego što su ustanici opkolili Karanovac, Karađorđe je uputio jedan odred vojske prema Užicama, a drugi prema Jagodini, kako bi se obezbedio od iznenadnog napada Turaka sa tih pravaca, a glavninu vojske - od oko šest hiljada Srba - pošalje na Karanovac pod zapovedništvom vojvode Radiča Petrovića. Sa Radičem je išao i Karađorđe, Janko Katić, Sima Mirković, Vasa Čarapić, Stanoje Glavaš, Lazar Mutap, Prota Mateja Nenadović i mnoge druge ugledne ličnosti iz prvog ustanka. Boj je otpočeo 18. juna i sa prekidima trajao do 29. juna. Bilo je dosta mrtvih Srba i Turaka. Varoš se nije mogla lako zauzeti jer je prema kopnu bila opasana dubokim šancem i visokim palisadama. Paša Ferhatović iz Novog Pazara slao je svoje delegate Karađorđu i molio ga da iz opsade propusti karanovačke Turke. Posle pregovora, Turci su bili propušteni na Petrovdan, a Srbi paradom uđu u varoš i celu je zapale. Izgorela je i varoš i džamija.

    Društveno-ekonomski život Karanovca u vreme ustaničkih godina bio je živ. Na ruševinama stare turske varoši izrasta novi srpski Karanovac, koji postaje živo trgovacko i zanatsko mesto, značajna vojna baza, saobraćajni čvor i administrativno-sudski centar nahije.

    Posle paljenja i rušenja Karanovca 1805. godine proterano je muslimansko stanovništo. Počeli su da pristužu Srbi zanatlije i trgovci koji su zamenili Muslimane. U Karanovcu se ponovo razvilo zanatstvo koje je i za vreme Ustanika bilo esnafski organizovano. Zanatlije raznih struka prema arhivskim podacima, obavljali su isporuke i samom voždu.

    Zanatstvo i trgovina bili su podređeni osnovnoj funkciji tadašnjeg Karanovca - strategijskoj, vojnoj bazi Ustanika. Takodje, manastiri Žica i Studenica su tada a i kasnije povoljno uticali na zanatstvo i tgovinu u Karanovcu. Karanovačke zanatlije i trgovci iznosili su svoju robu na cuvene sabore - vašare oko manastira koji su bili dobro posećivani. Karanovac je imao živu trgovinu sa Novim Pazarom. Njome su se bavili gotovo svi slojevi stanovnika - starešine, trgovci, doseljenici koji su poznavali saobraćajne veze, privredne prilike i poslovne ljude na stranim područjima, i sami poljoprivrednici. Karanovački vojvoda je preko trgovaca vršio nabavku hrane i stoke za ustaničku vojsku. U stvari, ova trgovina je ličila na rekviziciju uz priznanice i na veresiju. Karanovac je do kraja ustanka bio jedan od najvećih snabdevaca brašna za ustaničku vojsku. U vreme I srpskog ustanka trgovina se obavljala i sa Bosnom, Primorjem, Austrijom i Turskom. Krupna stoka izvožena je u Bosnu i Primorje, svinje u Austriju, a u Tursku ovce, koze i konji. U izvozu su bili zastupljeni sem žive stoke i stočni i drugi proizvodi.

    Ovakav dinamičan društveno-ekonomski razvoj, prekinut je u jesen 1813. godine kada su Turci ponovo uništili Karanovac. Medjutim, u II srpskom ustanku on je bio medju prvima oslobođen, polovinom jula 1815. godine. Ustanicima se predala turska vojska koja je brojala oko 300 vojnika. Tako je konačno u ovom kraju prestala da postoji neposredna turska vlast.

   Oslobođenjem u II srpskom ustanku 1815. godine Karanovac i njegova okolina postaju opet važno privredno središte. Karanovac 1836. godine ima "tri glavna sokaka", caršiju, glavni trg i šanac oko varoši. U njemu je tada popisano, premereno i prodato 125 dućanskih placeva i zemljišnog fonda stvorenog otkupom placeva od Turaka, koje su posle donošenja Hatišerifa 1830. i 1833, godine svoje zemlje i zgrade prodavali Srbima.

    Varoš se tokom 19. veka izgrađivala - prosecani su i kaldrmisani novi sokaci, podizane škole i zgrade upravnih institucija, varoš se snabdevala zdravom pijaćom vodom.

    Društveno-ekonomski razvitak Karanovca i njegove okoline omogućio mu je stvaranje pojedinih gradskih funkcija, koje su imale značaja ne samo za varoš vec i za njegovu okolinu.

    Karanovac je od završetka II srpskog ustanka pa za pet narednih godina bio sedište požeške nahije, kojom je upravljao pop Nikola Kostić. Zatim je nahijsko sedište 1819. godine premešteno u Čačak. Od 1821. godine varoš Karanovac je pripadala smailskom srezu požeške nahije. Donošenjem Sretenjskog ustava 1835. godine upravna podela Srbije zasnovana je na 'okruzima, srezovima i opštinama, Karanovac postaje 1838. godine sedište istoimene opštine i sreza u sastavu Čačanskog okruga. Značaj Karanovca kao upravnog sedišta naročito je porastao premeštanjem 1853. godine Okružnog načelstva i Okružnog suda iz Čačka, a 1854. godine u njega je preseljeno i sedište episkopa žičkog, gde se i danas nalazi. Međutim, Karanovac nije dugo ostao sedište okruga. Okružna načelstva su 1859. godine opet vraćena u Čačak.

    Od početka ovog perioda Karanovac je imao privredu izvoznog karaktera. Razvila se trgovina proizvodima. Trgovalo se sa Austrijom, Bosnom. Međutim, i pored toga što se trgovina odvijala preko velikog broja trgovaca, Karanovac u ovom periodu nije uspeo da se razvije u veći trgovački centar. Trgovina se i dalje odvijala starim putevima, tako da trgovci nisu uspeli ni dalje da postanu nešto više nego sitni trgovci stokom.

   U Karanovcu je u ovom periodu privreda, naročito zanatska delatnost bila je u stalnom porastu Od esnafske uredbe donete u Srbiji 1847. godine pa do kraja XIX veka u Kraljevu su osnovani sledeći pretežno mešoviti esnafi: terzijski, obućarsko-mutavdžijsko-lončarski, trgovačko-balkanski, opančarski, abadžijski, stolarsko-zidarski, saračko-prešljarski i kožarski, trgovačko-manufakturni, terzijsko-krojački i bravarsko-kovački mešoviti.

   Da bi kod zemljoradnika podstakla interesovanje za savremenu obradu zemljišta i uvođenje modernijih sprava, osnovana je u Kraljevu 1882. godine Ratarska škola. Ova škola, čiji je prvi direktor bio poznati stručnjak dr Đorđe Radić, bila je jedina ove vrste u Srbiji. Iz spiska inventara vidi se da je škola bila bogato snabdevena velikim brojem modela voćaka, punjenih životinja i velikom zbirkom semenja za praktičnu nastavu. Veliki uspeh škola je postigla na izložbama ne samo u zemlji, već i u inostranstvu, u Anversu 1888 i u Parizu godinu dana kasnije na kojima je dobila visoko priznanje i odlikovanja.

    Karanovac je ukazom kralja Milana Obrenovića od 19. aprila 1882. godine promenio ime u Kraljevo kao uspomena na proglašenje Kraljevine Srbije i dolazak prvog krunisanog vladara posle kosovske tragedije u
ovu varošicu. U Kraljevu se svake godine krajem juna održavao trodnevni panađur na kojima su se prodavali ne samo naši već i strani proizvodi: saračka i gvožđarska roba iz Bosne, raznovrsna zanatska roba iz Turske i razna industrijska roba iz Austrije. U okolini grada bila je znatno razvijena i kućevna radinost: izrada kačica, pravljenje luči katrana, metli, pečenje kreča itd. Istovremeno, u Kraljevu je napredovala i trgovina i broj trgovinskih radnji je stalno rastao. 1903. godine izgražena je elektrana na reci Ribnici koja je osvetljavala središnji deo varoši i pokretala mlin i strugaru.


   U selima Kraljevačke okoline glavno zanimanje stanovništva bila je zemljoradnja u kojoj su bile zastupljene sve žitarice koje su se tada gajile u Srbiji. Povoljne geografske i klimatske prilike uticale su da je ovde dobro uspevalo i voće a naročito vinogradi. Još uvek se ovde pominje "čuveno vino kod Karanovca". Međutim filoksera koja je pustošila ove krajeve pred i za vreme bakanskih ratova uništila je stare vinograde. U višim rajevima razvijeno je i stočarstvo; stoku su seljaci terali na prodaju u Kraljevo i Rašku.

    Pre izgradnje puteva i železničkih pruga, važnu ulogu u saobraćaju imao je Ibar kojim su plovili splavovi sa raznom robom i drvenom građom. Posle sticanja nezavisnosti, u srbiji se poklanjala velika pažnja prosecanju novih drumova i izgradnji železničkih pruga. 1883. godine počeo je da se proseca moderan drum od Kraljeva do Raške koji je završen i pušten u saobraćaj 1886 godine. Izgradnjom ovog savremenog kolskog druma Kraljevo je postalo izvozno trgovinsko mesto za stoku iz Raške, Studenice i ostalih susednih krajeva.

    Razvojem trgovine i jačanjem unutrašnjeg i spoljnjeg tržišta krajem XIX i pošetkom XX veka razvija se u Srbiji i bankarstvo. Tada se osnivaju mnogi novčani zavodi u vidu zadruga i štedionica. U Kraljevu se osniva 1885. godine "Kraljevska akcionarska štedionica" i 1912 godine "Kraljevska privredna banka". Ovi novčani zavodi omogućili su bržu akumulaciju i bržu urbanizaciju Kraljeva.

    Zahvaljujući svom geografskom položaju, Kraljevo se počelo sve više privredno razvijati i širiti, što je uticalo i na promenu načina života stanovnika, koje se sve više po načinu života izdvajalo od stanovnika okolnih seoskih naselja. Istovremeno raste i broj njegovog stanovništva koje krajem XIX veka broji 3316 lica. Kraljevčani su požrtvovano radili na unapređenju svog grada. U to vreme Kraljevo dobija izgled savremenog gradskog naselja, sa prilično širokim i kaldrmisanim ulicama i razvijenom čaršijom. Preko Kraljeva se izvoze razni zemljoradnički, stočarski i šumarski proizvodi njegovog šireg područja a preko njega se uvozi manufakturna, galanterijska i kolonijalna roba.

    Istovremeno sa razvojem privrede u Kraljevu se osnivaju i kulturno-prosvetne ustanove. U njemu je još pre dolaska na presto Srbije kneza Milana Obrenovića postojala neka čitaonica kojoj je on, po dolasku na vlast, pružio novčanu pomoć tako da je radila sa čitaocima do srpsko-turskog rata 1875. godine. Ponovo je počela da radi 1881. godine pod nazivom "Opštinska čitaonica" i nalazila se u opštinskom školskom zdanju.

   Pošto je krajem XIX veka broj učenika i učenica u kraljevačkoj osnovnoj školi stalno rastao, formirani su novi razredi. 1908. godine u Kraljevu je počela sa radom Škola za stočarstvo i planinsko gazdovanje, a 1909. i Niža gimnazija. Obe su imale veliki značaj ne samo za Kraljevo već i za njegovu širu okolinu. 1906. godine osnovano je Društvo za suzbijanje tuberkuloze u Kraljevu sa ciljem da radi na suzbijanju ove bolesti i da u okviru svojih skromnih sredstava pomaže tuberkuloznim licima novčano, hranom, odećom itd. Društvo je imalo u planu da izdejstvuje kod vlasti podizanje jednog tuberkuloznog odeljenja u gradu.
/

 Oblast donjeg toka reke Ibar, kao sastavni deo Srpske despotovine, pada pod tursku vlast 1459. godine.

   Srednjevekovno selo egzistiralo je kao važno naselje i pod turskom okupacijom. Pominje se 1528. kao vlasko selo u požeškoj nahiji sa 22 kuće u kolima je pored kućnih starešina bilo još 54 odrasle muške glave.

U drugoj polovini 16. veka, 1560. godine, naselje je u jednom turskom defteru zabeleženo kao "selo Rudo Polje, drugo ime Karanovac". Krajem 16. veka, naziv Rudo Polje više nije bio u upotrebi i naselje se zvalo samo Karanovac.

Postoji više tumačenja porekla imena Karanovac. Prvo, ime Karanovac je dobiveno po Karanu, ocu vladara iz polovine 15. veka, kneza Šobata. Drugo, po crnom, kara novcu koji je pronađen u blizini naselja, treće, da postanak ovog imena seže duboko u srednjevekovnu srpsku istoriju tj. od reči 'karen' što je saska reč za rudu - tako da je to samo prevod reči 'Rudo polje'. Postoji i jedno novije tumačenje - da ime potiče od starogrčke reči 'karanos' - glavar, vladar.

 Brži razvoj Karanovca pada u doba austrijske okupacije severne Srbije 1718-1739. godine. Požarevackim mirom 1718. godine ustanovljena je granica na Zapadnoj Moravi izmedju Austrije i Turske. Karanovac postaje važno pogranicno naselje i stecište odbeglih Turaka iz Cacka, Kragujevca i drugih naselja koja su pripadala Austriji. U njemu je osnovan i cumuruk (carina). Karanovac je sa još nekoliko seoskih naselja sacinjavao posebnu mukadu tj. podrucje podredjeno sultanu, a koje je on po svom nahodjenju mogao da daje pod zakup.

Karanovac kao vojno-strategijska tačka u prvo vreme nije imao neki širi privredni znacaj. Nešto kasnije Karanovac se razvio u najznacajnije mesto na podrucju izmedju Aladža Hisara (Kruševca), Uzica i Novog Pazara. On je postao turska palanka sa kucama od drveta, ogradjena visokim zidovima i nastanjen uglavnom muslimanskim življem - Turcima, Arbanasima, s nešto Cincara i vrlo malo Srba deseti deo sveukupnog stanovništva. Kraj Karanovca u kome su stanovali Srbi zvao se varoš (Stara varoš) i bio je na zapadu, a kraj u kome su živeli Turci ležao je na istoku. Ova dva kraja bila su rastavljena praznim prostorom.

Preko ove palanke odvijala se trgovina karavanskim saobracajem. U Karanovcu se nalazio karavan-seraj, koji je izgoreo u austro-turskom ratu 1737-1739. godine kada je i samo naselje porušeno i popaljeno. Sem toga, u Karanovcu je pored zemljoradnje bilo razvijeno i zanatstvo. Tako je ova palanka 40-tih godina 18. veka postala jedno od najvecih turskih naselja u ovom delu Srbije.

U drugoj polovini 18. veka, Karanovac je varošica kasaba na ušću reke Ibar u Moravu, u kojoj je 1784. godine, prema podacima austrijskog oficira Paula Mitisera, bilo 100 kuća: 11 srpskih i 89 turskih. Pored ostalog, naselje je imalo dva hana, tri kafane, dve pekare i jednu veliku džamiju.

Krajem 18. i pocetkom 19. veka Karanovac je bio značajna karavanska stanica i utvrđeno mesto. Osnovna funkcija su mu bile saobraćajna i strategijska. Sem zanatstva i trgovine koji su bili podređeni tim funkcijama, stanovništvo se bavilo i poljoprivredom.

Kraljevo

Daleka istorija kraljevačkog kraja nije istražena iako logičke pretpostavke, s obzirom na geografski položaj i pojedinačna arheološka otkrića (tumuli, "bakarne strelice" itd), ukazuju na postojanje naseobine i dve hiljade godina pre nase ere. Na osnovu rezultata dosadašnjih istraživanja najstariji tragovi materijalne kulture potiču sa neolitskih lokaliteta "Divlje polje" u Ratini i "Lađarište" u selu Vrnjci.
Verovatno je da je grčki uticaj stigao do ovih krajeva jos u VI veku pre naše ere (grčki šlem, zlatni i ćilibarski nakit, keramičko posuđe) na čuvenim arheološkim nalazištima sa šireg područja Ibra i Morave (Atenica, Petrova crkva i Kruševica).
Smatra se da je Ibarska dolina, kao prirodna saobraćajnica, dovela i Rimljane u ovaj kraj. Stvaranjem rimskih provincija na Balkanu teritorija današnjeg grada i okoline postaje granična zona između gornje Mezije i Dalmacije. rimljanima su ovi krajevi bili značajni, pre svega zbog rudnog bogatstva a i zbog postojanja geotermalnih izvora. Iz antičkog perioda potiče i votivna ara posvećena Jupiteru, pronađena u gornjem Lascu, kao i ciglarska peć otkrivena u Čibukovcu.
I Srednji vek je za kraljevačku lokalnu istoriju u velikoj meri još u tami, mada prošlost koja se vezuje za ovaj kraj prevazilazi značaj lokalne istorije. Prema nekim pretpostavkama, donji Ibar je "prvobitna srpska oblast", najstarije jezgro privrednog, društvenog i političkog zivota kod Srba. Prva srpska drzava, Raška, nastaje u XI veku, a malobrojni podaci govore da je oblast Kraljeva u najaktivnijem delu srpske države. O tome svedoče i brojni manastiri: Studenica (1188) - prestonica i mauzolej rodonačelnika najznačajnije srpske dinastije, Stefana Nemanje; Žiča - od 1219. godine sediste srpske autokefalne arhiepiskopije i mesto krunisanja srpskih kraljeva; zatim Ljubostinja, Gradac, Pavlica, srednjevekovni grad Maglič i drugi. Ovaj kraj pao je pod tursku vlast sedamdesetak godina posle kosovskog boja - 1458-59. godine.
Selo Rudo Polje, od koga je nastao Karanovac, a od ovoga kasnije Kraljevo, nastalo je u zadnjoj četvrti 14. veka, odnosno, najverovatnije, izmedju 1375. i 1400. godine. O poreklu i značenju imena Rudo Polje nema puno podataka. Pored drugih značenja (npr livada sa travom koju je sunce opalilo) može se protumačiti i kao toponim u bliskoj vezi sa rudarstvom.
   Rudo Polje se nalazilo na istom onom mestu na kome se kasnije razvija Karanovac: u današnjem Sijaćem polju, preko puta ušća reke Ribnice u Ibar, na samoj levoj obali Ibra, pa nizvodno.